«ذکر» و یاد خداوند یکی از مهمترین عبادت های اسلامی است و در تکامل معنوی انسان نقش مهمی به عهده دارد. به همین دلیل، خداوند در قرآن، آیه های متعددی را درباره آن نازل فرموده است. در سیر و سلوک، «ذکر» نقش اساسی و بنیادی بر عهده دارد؛ چنان که بدون ذکر و یاد خداوند، تحولی در درون سالک به وجود نمی آید و پدید آمدن حالت ها و مقام های عرفانی بدون آن ناممکن است.در این مقاله، با مطالعه کتاب های عرفانی موجود تا پایان قرن هفتم هجری و همچنین، آثار سه شاعر عارف این دوره، یعنی سنایی، عطار و مولوی، از نقش این عمل عبادی در تکامل انسان تحلیل جامعی عرضه شده است.

در منابع دینی قرن نخستین اسلامی از نظریه انسان کامل، سخنی به میان نیامده است، اما باید دانست که ریشه های نظریه انسان کامل در قرآن و روایات وجود دارد. از همین رو مساله اصلی این مقاله، واکاوی ویژگی های انسان کامل در قرآن است که با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین آن خواهیم پرداخت. نتایج تحقیق نشان می دهد که افزون بر این چون انسان کامل در همه اوصاف کمال سرآمد همه انسان ها است میتوان همه آیاتی را که به فضایل و کمالات انسانی اشاره دارد به انسان کامل مرتبط دانست، بلکه از آنرو که انسان کامل خود قرآن ناطق و تجلی دهنده عینی اسماء و صفات الهی است میتوان همه قرآن را وجود کتبی انسان کامل و سوره ها و آیات آن را مدارج و معارج وی معرفی کرد. ویژگی های انسان کامل در قرآن به دو دسته ویژگی های فردی و ویژگی های اجتماعی قابل تقسیم است.

دیدار شمس الدّین تبریزی و مولانا جلال الدین محمّد بلخی یکی از پدیده های شگفت انگیز پربرکت در تاریخ عرفان اسلامی است که برکات آن در شخصیت و آثار جاودانه ی مولانا بر صحیفه ی روزگار ماندگار شده است. امّا این ارتباط انسان ساز در هاله ای از داستانی بی مایه پنهان شده است که در آن ضمن پرسشی پیامبر اکرم (ص) با بایزید مقایسه می شوند. در این جستار نگارنده کوشیده است تا با تکیه بر داستان کنیز و پادشاه که نقد حال مولاناست سلوک معنوی او را تبیین کند بر این تقدیر این نتیجه به دست آمده که آنچه در اعترافات روشن مولانا و انتقالات ذهنی زبانی او در باب شمس مطرح شده محصول فعالیّتی سنگین از اندیشه وری و سلوک عملی و حالات و کیفیّات حاصل از آنهاست که در عرفان عملی و اعمال عرفانی شناخته شده است. به گمان ما چنین جریانی امری دفعی و ناگهانی نیست. زمینه ها، انگیزه ها، سبب ها، کارها و شرایط ویژه باید تا کسی به مقام معرفت برسد و بتوان او را عارف خواند. این داستان آینه ای روشن از مراتب و منازل عرفان عملی است که پلّه پلّه از تبتّل تا مقامات فنا و وصول به اوج عرفان که جزیی از ولایت است در آن مطرح شده است و تحوّلات روحی و معنوی مولانا را در منازلی چون: طلب، انقطاع الی الله، ظهور پیر، تبدیل مزاج روحانی و نهایتاً ولایت واکاوی کرده است.

قبل حوالی 60 عامًا، بعث الأستاذ الشهید سید قطب رسالة إلی آیة الله السید أبو القاسم الکاشانی زعیم حرکة تأمیم النفط وطرد المحتلین وشرکاتهم من إیران الإسلامیة نشرتها مجلة (الرسالة) الأسبوعیة المصریة فی عددها المرقم 951 الصادر بتأریخ 24/ ذی الحجة/ 1370 ه الموافق 25/ 12/ 1951 م

بسم الله الرحمن الرحیمو الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد المصطفی وآله الطیبین وصحبه المنتجبین. إن الکعبة الشریفة التی هی رمز الوحدة والعزة ومظهر التوحید والقیم الروحیة، تستضیف فی موسم الحج قلوبا مفعمة بالشوق والأمل، توجهت من کل أرجاء المعمورة إلی مهد الإسلام مجیبة دعوة الرب الجلیل مرددة نداء التلبیة. إن الأمة الإسلامیة تستطیع الآن أن تشاهد بعیون موفدیها المجتمعین هنا من أصقاع العالم، صورة مصغرة من رحابة ساحتها وتنوعها، وعمق الإیمان الذی یحکم قلوب أتباع هذا الدین الحنیف، وأن تقدر هذا الرصید الهائل الذی لامثیل له تقدیرا صحیحا.

ذکر و یاد خداوند به عنوان یکی از مهمترین عبادات اسلامی، نقش مهمی در تکامل معنوی انسان به عهده دارد و به همین علت، خداوند در قرآن، آیات متعددی را درباره آن نازل فرموده است. خداوند در قرآن، همواره مومنان را به ذکر و یاد خویش سفارش می کند و عواقب اعراض از آن را به آنان گوشزد کرده، به انذار آنها می پردازد.جایگاه رفیع ذکر در عرفان اسلامی نیز، تا حد بسیاری تحت تاثیر آیات و احادیثی است که عظمت و ارزش این عمل عبادی را بیان می کند. عرفا و بزرگان طریقت با درک عظمت و اهمیت ذکر در سلوک الی الله، همواره در سخنان خود و یا در آثار منظوم و منثور خویش، مریدانشان را به مداومت بر ذکر و یاد حضرت حق فرا می خوانند و با استناد به آیات قرآن، سالکان طریق حق را متوجه جایگاه مهم این عمل عبادی در سیر و سلوک می نمایند.

در مکتب عرفان و تصوف، هدف سالک الی الله، شناخت حقیقت و اتصال به ذات لایزال الهی است، سلوک اهل معرفت بدون ارشاد پیر و مرشد راه دان و آگاه، به سرانجام نمی رسد.در اندیشه عارفانه عطار و مولوی، نقش پیر در هدایت سالک خداجو، مهمترین عنصر وصول به حقیقت محسوب می شود. از دیدگاه آن ها، مصاحبت با شیخ و مرشد راز دان، داروی شفا بخش بیماریهای جسمانی و روحانی، و اکسیر تحول وجود سالک محسوب می گردد. او، مرید را در سلوک نفسانی، یاری می دهد. تا مسیر طریقت را از مرحله انقطاع از هستی، تا فناء فی الله، که غایت سیر الی الله است، بپیماید.از منظر عطار و مولانا، پیر، کلید باب نجات، سایه حق، تجلی گاه اسماء و صفات الهی، آیینه حقیقت، آگاه از اسرار و رموز هستی، نایب حق، جاسوس دلها، و قادر بر تصرف در عالم بشمار می آید. او، با عنایت حق، به فنای اوصاف و افعال و ذات خود پرداخته است، و آینه صاف وجودش، منعکس کننده انوار الهی، و روشن کننده مسیر سلوک سالکان الی الله است.

عرفان یعنی شناخت خدای متعال، صفات و افعال او، شناختی که نه از راه فکر و استدلال، بلکه از طریق ادراک قلبی و دریافت باطنی حاصل می شود؛ و حال مثبتی است که در درجه اول در جان و ذات و نفس تجلی دارد، و در مرتبه بعد در اعمال و رفتار آدمی آثارش ظاهر می گردد. این اعمال و رفتار خاص که منجر به طی مراحل روحی می شوند همان سلوک الی الله می باشد. سیر و سلوک عرفانی، از دیرباز مورد توجه عارفان حق بوده، که می خواسته اند با به کارگیری عملی نظریات عرفانی، خود را از قید و بند محدودیت های مادی و خواهش های نفسانی نجات داده و به سر منزل مقصود یعنی فنای فی الله برای بقای بالله، نائل گردند و هر کدام از عرفا به تناسب دیدگاه خود، مراتب و مراحلی را برای سفر الی الله بیان فرموده اند. از جمله شیخ نجم الدین رازی راجع به آداب سلوک دیدگاه های با ارزشی دارد که در این مقاله به بررسی بخشی از آن ها که مربوط به سلوک طوایف مختلف است پرداخته شده است.

در این مقاله، ابتدا سه دیدگاه عمده دربارۀ معنای زندگی، به روش تحلیل مفهومی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است؛ 1) دیدگاه طبیعت گرایانه و غیردینی؛ 2) دیدگاه ناطبیعت گرایانه و هیچ انگارانه؛ و 3) دیدگاه فراطبیعت گرایانه یا خداباورانه و دینی. سپس مسئلۀ معنای زندگی در قالب این سه دیدگاه و در ابعاد هستی شناختی، معرفت شناختی و ارزش شناختی نقد و بررسی شده است و درنهایت با به کارگیری روش تطبیقی، به این نتیجه رسیده ایم که ربطی وثیق میان باورهای دینی و باورمندی به معناداری حیات وجود دارد. همچنین نشان داده شد که پرسش از معنای زندگی کاملاً با مسئلۀ آفرینش و خلقت انسان و هدفمنددانستن یا غیرهدفمنددانستن آن مرتبط است و نیز معلوم شد که در فرایند پاسخ به معنای زندگی، باورهای دینی ناظر به امر متعالی و هدفمندی خلقت، بستر معقولی را برای معناداردانستن حیات فراهم می کنند. دین اسلام با اصول مبنایی خود، به ویژه با ارائۀ ایدۀ توحید، زمینۀ لازم برای ارائۀ پاسخی محکم و روشن به مسئلۀ معنای زندگی را فراهم می کند و انسان را از سرگردانی و پوچی در زندگی نجات می دهد. درنهایت زندگی با شناخت خداوند و ارتباط بی واسطه با او معنادار می شود.